Pozostałości budowli krzyżowców w Gazie zniszczone w bombardowaniu podczas I wojny światowej
Od najwcześniejszych czasów miasto Gaza była kluczem do bram Egiptu. Jest to ostatnie duże miasto na granicy pustyni Synaj przy Via Maris (Drodze Morskiej). To historyczna trasa, która przecinała tereny wszystkich ludów na drodze do Egiptu. Każda „generacja” Gazy była ważnym miejscem handlowym i silnie ufortyfikowanym miastem.
Pod rządami Arabów Gaza utrzymała swój status jako ludne centrum handlowe. Kiedy Ziemia Święta została podbita przez krzyżowców, postało nadal w egipskich rękach jako ważny punkt tranzytowy do ich bazie w Askalonie. Krzyżowcy przejęli i ufortyfikowali Gazę dopiero w 1149 roku, dzięki czemu całkowicie otoczyli Askalon. Zamki Beit Govrin, Tel Tsalit i Yavne otaczały go już wcześniej, od północy i wschodu. Cel zdobycia i ufortyfikowania miasta wyraził Wilhelm z Tyru słowami: „przez co Askalon mógł być obramowany od południa, jak był o północy i wschodu, prze fortece tam budowane”.
Zgodnie z Wilhelmem krzyżowcy, odbudowali miasto kompletnie zniszczone i zajęte przez pustynię. Ale słowa te nie mogą być wzięte dosłownie. Napisał on również, że inne miasta, gdzie krzyżowcy budowali fortyfikacje były także opuszczone, podczas, gdy z innych źródeł wiemy, że tak nie było. Może sugerować, że mimo jego dobitnego oświadczenia, że miasto było zrujnowane i opuszczone, Gaza nie była całkiem pusta i, że okupacja nie kończyła się tutaj, chociaż, oczywiście musiała tutaj słabnąć. Pięć lat po renowacji swoich fortyfikacji Gazę odwiedził podróżnik Iridisi, który napisał, że miasto było bardzo ludne. Trudno jest zakładać, ze ta liczna populacja pojawiła się w tak krótkim czasie. Muzułmański nobil Usama również świadczył, ale nie bezpośrednio ciągłości zasiedlenia miasta, kiedy odnosił się w 1154 roku do jakości siodeł produkowanych w Gazie.
Krzyżowcy rozpoczęli fortyfikowanie Gazy zimą 1149-1150. „W ustalonym dniu wszyscy ludzie jak jeden mąż zgromadzili się na miejscu przeznaczenia. Rozpoczęli pracę, skoordynowali wysiłki, a każdy rywalizował ze swoim sąsiadem w pomocy, aby odbudować miejsce”. Krzyżowcy czując, że nie są w stanie bronić całego terenu, zadecydowali o nieodbudowaniu starożytnych murów miasta, ale o zbudowaniu zamku na szczycie wzgórza w centrum miasta. Po ukończeniu zamek został przekazany w ręce templariuszy. Został on obsadzony silnym garnizonem. Podkreślało to jego rolę, najpierw jako zamku blokującego Askalon, a następnie ważnej fortecy granicznej. O sile garnizonu może świadczyć fakt, że podczas bitwy pod Lyddą 25 października 1177 król Baldwin IV został wsparty kontyngentem templariuszy w sile 80 rycerzy. Dla porównania w skład garnizonu największego zamku templariuszy, Safadu w XIII wieku wchodziło 50 rycerzy.
Prace nad odbudową fortyfikacji były spowodowane wielką koncentracją muzułmanów, którzy widzieli, że otoczenie Askalonu może być ukończone i nie będą mieli możliwości dostarczać zaopatrzenia i posiłków drogą lądową. Dlatego próbowali oni przeszkodzić budowie zamku, poprzez dywersyjne ataki z kierunku Galilei i przez rajdy z Askalonu. Chociaż im się nie udało, a krzyżowcy utrzymali się w Gazie przeszkadzając egipskiemu garnizonowi w Askalonie, nie była możliwa jego szczelna blokada dla ruchów małych mobilnych sił muzułmańskich. Pomimo tego Gaza w trakcie oblężenia Askalonu (1153) powstrzymywała szybko przybywające egipskie posiłki. Po zdobyciu Askalonu przez Franków zmieniły się funkcje Gazy. Została pogranicznym fortem na granicy pustyni Synaj i przyszłą bazą do wypraw krzyżowców mających na celu podbicie Egiptu.
W latach 1150 i 1160 ludność Gazy wzrosła. Mieszkańcy, głownie muzułmanie i syryjscy chrześcijanie z niewieloma Frankami osiedli u stóp zamku templariuszy i odnowili mury starego miasta. Wzniesiono ratusz. Również w innych miejscach w Palestynie, rozwój osadnictwa miejskiego w Gazie w XII wieku był podobny do osadnictwa miejskiego w Europie (osad rozwiniętych wokół zamku) i ich źródło utrzymania pochodziło z rzemiosła i handlu. Był używany stary port Gazy, Anthedon, leżący trzy kilometry od miasta. Jego nazwa została zamieniona na arabskie “Tida”.
W 1170 roku Almaryk wybudował zamek Darom al Deir al-Balah na południe od Gazy. Zimą tego samego roku po ukończeniu zosta oblężony przez Saladyna. Z pomocą dla fortecy poszła armia krzyżowa, tworząc bazę tyłową w Gazie. Widząc przeważające siły nieprzyjaciela, Frankowie nie zdecydowali się na wydanie bitwy, ale utrzymanie zwartej formacji. Saladyn wobec nieudanych prób wywołania Franków, zdecydował się zająć ich bazę w Gazie, której miasto i zamek był dowodzony przez Milo de Plancy. Widząc zbliżającego się nieprzyjaciela cywilni mieszkańcy schronili się wewnątrz murów zamku, ale dowódca zamku zabronił im wejścia, aby zmusić ich do obrony szewnętrznych murów miasta. Muzułmanie, którzy przybyli do podnóża murów, które były niskie i słabe zaczęli się w nie wgryzać. Wywiązała się gwałtowna walka wręcz. Wyróżniło 65 młodzieńców z al-Bira (Magna Mahomeria), którzy zginęli w walce. Nieprzyjaciel włamał się do miast. Pomimo rozpaczliwej sytuacji biednym mieszkańcom odmówiono wejścia do zamku. Zostali wyrżnięci wraz ze swoimi żonami i dziećmi. Miasto zostało zniszczone i splądrowane przez muzułmanów, którzy wrócili obładowali łupami.
W listopadzie 1177 roku Saladyn jeszcze raz zaatakował Gazę, ale obrońcy utrzymali teren. Muzułmanie zdecydowali się nie marnować czasu i kontynuować swoją drogę do bitwy pod Gezer (Montgisart), gdzie przegrali. Pięć lat po bitwie w 1182 roku muzułmanie raz jeszcze wkroczyli do państwa; tym razem skoordynowali atak z północy i południa. Północne siły kierowały się na Bejrut, południowe na Gazę. Inwazja z północy była większym zagrożeniem i armia Franków wyprawiła się na jej spotkanie, pozostawiając obronę południowej granicy garnizonom templariuszy w Gazie i Darom. Pomimo znacznych strat templariusze byli w stanie raz jeszcze zapobiec wkroczeniu muzułmanów na terytorium krzyżowców.
W połowie sierpnia, po bitwie pod Hittinem i podboju północy kraju Saladyn przybył na równiny nadbrzeżne. Jednak templariusze mimo, że ogołocili z garnizonów dom macierzysty i wiele zamków to w Gazie, w Safadzie i Tortosie zostawili silne garnizony. Kluczem do kontroli tego obszaru była wielka forteca Askalon i podczas jej oblężenia siły egipskie zdobyły zamek Darom. Gaza opierała się jakiś czas, ale obrońcy – templariusze musieli ją poddać Saladynowi rozkazem wielkiego mistrza. Wielki mistrz został wzięty do niewoli podczas bitwy pod Hittinem i wypuszczony na wolność w zamian za poddanie Gazy. Podczas trzeciej krucjaty Saladyn rozkazał zniszczyć Gazę i inne fortece na wyżynie nadmorskiej w celu uniemożliwienia znalezienia Frankom bazy na tym terenie.
Mimo, że w 1191 roku miasto zostało zniszczone przybył do niego sześć miesięcy później Ryszard Lwie Serce. Zreperował on mury zamku i ponownie oddał je w ręce templariuszy, ale ponowne władanie Franków było krótkotrwałe. Na mocy traktatu 1192 oddano Gazę muzułmanom. Co więcej, sam Ryszard zobowiązał zniszczyć jej mury. Miasto zostało odbudowane przez muzułmanów i stało się administracyjnym, militarnym i handlowym centrum. Poważne walki pomiędzy krzyżowcami i muzułmanami miały miejsce wokół Gazy w roku 1239 i 1244, które skończyły się porażką krzyżowców.
Pozostałości po okupacji Franków zostały poważnie zniszczone podczas Pierwszej Wojny Światowej, kiedy Gaza była ciężko bombardowana przez armię brytyjską i pozostałości zamku krzyżowców, ciągle jeszcze widoczne w XIX wieku zostały w tym czasie zniszczone.
tekst: Bartłomiej Radecki
Pozostałości budowli krzyżowców w Gazie zniszczone w bombardowaniu podczas I wojny światowej